Μνημείο Μάχης Σπηλιάς 

Αιχμαλωσία Κατσαντώνη

Άγραφα 

Τοποθεσία άνωθεν οικισμών Μοναστηράκι και Κεφαλόβρυσο (Σύχνικο) 

Ο Αντώνης Κατσαντώνης  γεννήθηκε στ’ Άγραφα. Από πολλές πηγές και έγκυρους ερευνητές βεβαιώνεται ότι ο τόπος της γέννησής του είναι το χωριό Μάραθος, που παλιότερα (μέχρι το 1928) λεγόταν Μύρεση(ι) ή Μύρηση ή Μήρισι, άγνωστης ετυμολογίας.

Κάποιοι υποστήριξαν ότι ο Κατσαντώνης γεννήθηκε στο Βασταβέτσι της Ηπείρου. Η άποψη αυτή είναι ανιστόρητη και χωρίς αποδείξεις, όπως γράφει και ο Δημήτρης Σταμέλος, στο βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών βιβλίο του «Κατσαντώνης».

Το παρεπώνυμο Κατσαντώνης, αποτελείται από τα συνθετικά «κατσ-» και «Αντώνης». 

Το πρώτο συνθετικό πολύ πιθανόν να σχετίζεται με την Ιταλική λέξη "caccia" που σημαίνει «κυνήγι», αλλά και με την Τουρκική λέξη "kaçan" (Κατσάν) που σημαίνει «φυγάς - φυγόδικος». 

Η πρώτη εκδοχή είναι άξια προσοχής, δεδομένου ότι την αρχαιότητα στη περιοχή των Αγράφων κατοικούσε η Ελληνική φυλή των Αγραίων (εξ ου και Άγραφα), η οποία ετυμολογείται δια της λέξεως «ἄγρα», που επίσης σημαίνει "κυνήγι". 

Πριν ξεκινήσει την επαναστατική του δράση ήταν βοσκός στο κοπάδι του πατέρα του και είχε γυρίσει όλα τα βουνά των Αγράφων. 

Προσβεβλημένος από ευλογιά από παιδική ηλικία, αποσύρθηκε των περιπετειών, το καλοκαίρι του 1809. Παρά τις προσπάθειες του γιατρού του, Θανάση Ντουφεκιά, η κατάσταση του ήταν μη αναστρέψιμη. Έτσι μαζί με τ΄ αδέλφια του και 4 συντρόφους του διέμενε κρυμμένος στο σπήλαιο Φούρκα της Ευρυτανίας, στο χωριό «Μοναστηράκι» των Αγράφων σε μια άγρια και δυσπρόσιτη περιοχή. Εκεί τον περιποιούνταν ο γιατρός του Ντουφεκιάς και για την ασφάλεια του άφησαν 5 κλέφτες με τον Γιώργο Χασιώτη επικεφαλής. Το πολεμικό σώμα του Κατσαντώνη ανέλαβε να διοικεί ο άλλος του αδερφός, ο Κώστας Λεπενιώτης. Μόνον ένας βοσκός γνώριζε τη θέση του σπηλαίου ο οποίος και τροφοδοτούσε τους κρυπτόμενους. 

Η ασθένεια και ο τόπος απόκρυψής του τελικά προδόθηκε στον Αλή Πασά, ο οποίος και έστειλε τον έμπιστό του μουχουρντάρη (=σφραγιδοφύλακα) Άγο Βαστάρη με 800 άνδρες να τον συλλάβει. Όταν άρχισε η πολιορκία ο Χασιώτης άρπαξε τον αδελφό του στο ώμο όπου και διέφυγαν. Μετά από 7 ώρες καταδίωξη τελικά κυκλώθηκαν μέσα σε χαράδρα όπου και αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν με τον Άγο Βαστάρη. Ο τελευταίος όμως αθετώντας το λόγο του αφού τους έδεσε τους οδήγησε θριαμβευτικά στα Γιάννενα. 

Ο Αλή Πασάς δέχθηκε αρχικά με ευγένεια τον Κατσαντώνη τάζοντάς του ακόμα και πατρική στοργή αν δεχόταν να του φανερώσει που είχε κρυμμένους τους περιβόητους θησαυρούς που λέγονταν πως είχε από τις πολυάριθμες λαφυραγωγήσεις και ληστείες που είχε διαπράξει, και που από τις έρευνες του μουχουρντάρη δεν βρέθηκαν στο σπήλαιο. Ο Κατσαντώνης όμως δεν απαντούσε με συνέπεια να οδηγηθεί τελικά μαζί με τον αδελφό του Χασιώτη στον ιστορικό πλάτανο όπου και υπέστη το μαρτυρικό θάνατο δια της συντριβής των οστών του. 

Στους κατοίκους της περιοχής των Αγράφων διατηρήθηκε το όνομα του οπλαρχηγού Κατσαντώνη. Ακόμα και σήμερα στα μέρη των Αγράφων ακούμε διάφορα τοπωνύμια που έχουν πάρει το όνομα του ηρωικού αυτού κλέφτη, όπως «Το γεφύρι του Κατσαντώνη», «Του Κατσαντώνη η βρύση», «Τα ταμπούρια του Κατσαντώνη», «Η σπηλιά του Κατσαντώνη» και «Του Κατσαντώνη το μπογάζι». Ακόμα πολλά δημοτικά άσματα αναφέρονται στα κατορθώματα του.

Μάχες που έδωσε και κέρδισε ο Κατσαντώνης με τους κλέφτες του εναντίον των ασκεριών που έστελνε ο Αλή πασάς για να τον εξοντώσουν:

• 1803 - Μάχη στη Τριφύλλα Κλειστού (Νεράιδας) εναντίον 300 Τουρκαλβανών.

• 1803 - Μάχη στο Κεράσοβο εναντίον 500 Τουρκαλβανών.

• 1804 - Μάχες στις Γούστρες Ξηρόμερου και στη Κατούνα εναντίον 500 Τζοχανταραίων.

• 1806 - Μάχη στου Πουλιού τη Βρύση και της Τατάρνας εναντίον αγνώστου αριθμό Τουρκαλβανών.

• 1806 - Μάχη στο Μαλατέικο λημέρι εναντίον 500 Τουρκαλβανών.

• 1806 - Μάχη στη περιοχή Ληστής εναντίον 300 Τζοχανταραίων.

• 1807 - Μάχη στο «Γρεβενοδιάσελο» Βουλγάρας εναντίον του Άγο Μουχουρντάρη με 1000 Τούρκους.

• 1808 - Μάχη στη Σπινάσα εναντίον 300 Τουρκαλβανών.

• 1808 - Μάχη στου Προσηλιάκου και ο θάνατος του Βεληγκέκα.Μάχη Kρύας Bρύσης.

• Μάχη Σιστρουνίου.

• Αύγουστος 1809 - Μάχη της σπηλιάς στο χωριό «Μοναστηράκι» και αιχμαλωσία του Κατσαντώνη και του Χασιώτη.