Μνημείο Μάχης Αγίων Θεοδώρων 

Κρυσταλλοπηγή Θεσπρωτίας 

Από την άνοιξη του 1944 η κατάσταση στη περιοχή της Θεσπρωτίας μεταβάλλεται, από την ανάγκη να εξασφαλιστεί ελεύθερος διάδρομος μεταξύ θαλάσσης και των ορεινών συγκροτημάτων Σουλίου για την απόβαση συμμαχικών αποσπασμάτων και υλικού στις ακτές. Η παρουσία των ένοπλων Μουσουλμάνων της Θεσπρωτίας, που ενισχύουν τις Γερμανικές δυνάμεις με 2.500 καλώς εξοπλισμένους και εκπαιδευμένους άνδρες, θεωρήθηκε σοβαρό πρόσκομμα για τη συνέχιση των επιχειρήσεων. Ολόκληρη η παραλιακή ζώνη, από των εκβολών του Αχέροντα μέχρι των ελληνοαλβανικών συνόρων, επιτηρείτο και φυλάσσονταν από τις ομάδες αυτές. Για την εξασφάλιση της παραλιακής ζώνης, κρίθηκε αναγκαία η κατάληψη των κέντρων αντιστάσεων που θα εξασφάλιζαν τους χώρους αποβάσεως (εκβολές Αχέροντα), όπως η Παραμυθιά, η Πάργα και η στενωπός Ποντάρι. Η κατάληψη της Πάργας πραγματοποιήθηκε την 03/04/1944, αλλά την 04/04/1944 ανακαταλήφθηκε από 1.500 ενόπλους Μουσουλμάνους και 300 Γερμανούς. Την 27/06/1944 καταλαμβάνεται η Παραμυθιά και τα Βορείως αυτής υψώματα των Αγίων Θεοδώρων από Τάγμα Ανδρών του ΕΔΕΣ. Την 29/06/1944 ανακαταλήφθηκε η Πάργα από τον ΕΔΕΣ. Οι δυνάμεις των ένοπλων Μουσουλμάνων, εκτελώντας διαταγές της Γερμανικής Διοίκησης, εγκατέστησαν γραμμή μάχης σε υψώματα Δυτικά και Βορειοδυτικά της Παραμυθιάς και Βορείως της Πάργας, επιδιδόμενοι σε επιδρομές, ληστείες και φόνους εντός της καταληφθείσης υπό των Ε.Ο.Ε.Α. περιοχής. Η επίθεση των ενόπλων Μουσουλμάνων για την ανακατάληψη της Παραμυθιάς εκδηλώθηκε την 05:30 ώρα της 30ης Ιουνίου επί της κατευθύνσεως από Μενίνα προς Αγίους Θεοδώρους. Προηγούντο δύο Γερμανικά αυτοκίνητα έλκοντα ένα Πυροβόλο των 47 και ένα βλητοφόρο πλήρες βλημάτων. Δέκα περίπου αυτοκίνητα πλήρη Γερμανών (δύναμη 250 περίπου άνδρες) και 100 περίπου Μουσουλμάνοι, πολλοί έφιπποι, εντοπίστηκαν να αναμένουν στη θέση «Κεφαλόβρυσο», εκεί ακριβώς όπου ο πλάτανος και η πηγή. Οι άνδρες του ΕΔΕΣ άρχισαν τα πυρά εναντίον του εχθρού από την απόσταση των 300 μέτρων και οι επί των οχημάτων Γερμανοί κατήλθαν αυτών και άρχισε η μάχη. Πλέον της ημίσειας ώρας οι Γερμανοί και Μουσουλμάνοι καθηλώνονται εντός των χανδάκων από τα δραστικά πυρά των ανταρτών, παρά την υπεροχή των πυρών τους, που ενισχύονταν και από πυρά βαρέων όλμων. Ο διοικητής του Τάγματος εντόπισε από το παρατηρητήριο του φάλαγγα δέκα περίπου Γερμανικών αυτοκινήτων να κινούνται από τη Μενίνα προς Αγίους Θεοδώρους, προς ενίσχυση της μάχης. Τα αυτοκίνητα στάθμευσαν στο πλάτανο στο Κεφαλόβρυσο (πλάτανος του αράπη) και οι Γερμανοί άρχισαν να καταλαμβάνουν θέσεις μάχης. Με διαταγή μεταφέρονται τα πυρά του όλμου στον πλάτανο, με απόλυτη ευστοχία. Μετά από λίγο οι Γερμανοί υποχωρούν ατάκτως και δρομέως επί της αμαξιτής προς Μενίνα. Ευθύς αμέσως εκδηλώνεται επίθεση κατά των υποχωρούντων Γερμανών. Σκηνές άφθαστου ηρωισμού των ανδρών του ΕΔΕΣ λαμβάνουν χώρα. Η μάχη των Αγίων Θεοδώρων ήταν η πρώτη μάχη εκ παρατάξεως σε πεδινή περιοχή που έδωκαν οι ανταρτικές ομάδες. Τεράστια η σημασία της, γιατί απέτρεψε τη ανακατάληψη της Παραμυθιάς και ολόκληρης της περιοχής από τους Γερμανούς και τους συνεργαζόμενους μ’ αυτούς ένοπλους Μουσουλμάνους. Το Τάγμα είχε ένα νεκρό, τον Κοντό Σωτήριο και 5 τραυματίες. Στο Κεφαλόβρυσο, κάτωθεν του πλατάνου, ανευρέθηκαν μετά τη λήξη της μάχης 30 Γερμανοί νεκροί. Άλλοι 6 νεκροί Γερμανοί περισυνελέγησαν στο υπόλοιπο πεδίο της μάχης. Οι Γερμανοί είχαν και 42 τραυματίες. Επί του πεδίου της μάχης περισυνελέγησαν υπό των ανταρτών ως λάφυρα 2 αυτοκίνητα, 1 αντιαρματικό πυροβόλο, 1 βλητοφόρο, 2 ασύρματοι, 5 οπλοπολυβόλα, 10 κτήνη, 35 τυφέκια μάουζερ. 

Άρθρο του Γιώργου Γκορέζη, στρατηγού ε.α., μέλους και τ. Προέδρου της Διεθνούς Επιτροπής Στρατιωτικής Ιστορίας.